کبد چرب چیست؟ علائم و گریدهای کبد چرب

کبدتان، کارخانه‌ی تصفیه‌ی خون شما، در خطر است! تصور کنید قلب تپنده‌ی این کارخانه، به جای فیلتر کردن سموم، خودش پر از چربی شده است. این همان اتفاقی است که در بیماری کبد چرب می‌افتد. بیماری‌ای که آرام‌آرام و بدون سر و صدا، سلامتی‌تان را تهدید می‌کند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ چه عواملی باعث می‌شوند کبد ما چرب شود؟ و مهم‌تر از همه، چگونه می‌توانیم از این اتفاق جلوگیری کنیم و دوباره به کبدمان سلامتی ببخشیم؟

در دنیای امروز با پیشرفت علم و فناوری، زندگی بشری به سمت بی‌تحرکی، مصرف غذا‌های ناسالم مانند فست فود‌ها به صورت گسترده و… حرکت کرده است. این مورد باعث شده است انواع مختلف و متفاوتی از بیماری‌ها پدیدار شوند که قشر‌های مختلف جامعه را درگیر خود کرده‌اند، یکی از این مشکلات کبد چرب می باشد. یکی از شایع‌ترین بیماری‌هایی که در حال حاضر در جامعه ایران وجود دارد و بسیاری از مردم جامعه را درگیر خود کرده است، بیماری کبد چرب است.

بیماری کبد چرب چیست؟

ابتدا لازم است یک تعریف دقیق از این بیماری داشته باشیم و بدانیم که در طی این بیماری دقیقاً در بدن چه اتفاقی می‌افتد.کبد یکی از ارگان‌های حیاتی در بدن است که وظایف زیادی نیز به عهده دارد. کبد دومین ارگان بزرگ در بدن است که به فرآوری مواد غذایی کمک می‌کند و مواد مضر و آسیب‌زا را فیلتر می‌کند.

بیماری‌های مختلفی وجود دارند که محل ایجاد درگیری آن‌ها کبد است، اما احتمالاً معروف‌ترین و شایع‌ترین بیماری که کبد را درگیر می‌کند بیماری کبد چرب است. وجود چربی در کبد طبیعی است، اما اگر این چربی به طور بی‌رویه‌ای افزایش پیدا کند و مقدار آن به ۵ تا ۱۰ درصد وزن کل کبد برسد، باعث اشکالاتی در بدن و سلامت فرد خواهد شد. این عارضه را به عنوان کبد چرب می‌شناسیم.در واقع کبد چرب یک حالت برگشت‌پذیر از تجمع واکوئل های چربی در کبد است.

شیوع بیماری کبد چرب در دنیا چگونه است؟

یکی از دلایل عمده‌ای که باعث ایجاد کبد چرب می‌شود، تغذیه نادرست است که متأسفانه با پیشرفت علم و تکنولوژی و هرچه ماشینی‌تر شدن زندگی انسان‌ها این بیماری نیز در حال شیوع بیشتر در سرتاسر نقاط دنیا است. متأسفانه در کشور ایران نیز در سال‌های اخیر شاهد افزایش شیوع بیماری کبد چرب بوده‌ایم.

در کشور‌های غربی نیز این بیماری به طور معناداری در حال افزایش شیوع است، به طور کلی در حال حاضر حدود ۲۵ درصد کل مردم جهان به بیماری کبد جرب مبتلا هستند که آمار بالایی به حساب می‌آید، اما خبر خوب در این زمینه این است که این بیماری برخلاف شیوع بالای آن در اغلب موارد قابل درمان و برگشت‌پذیر است و با تغییر در سبک زندگی و افزایش فعالیت بدنی و درنهایت بالا بردن متابولیسم این بیماری قابل درمان است. 

مطلب پیشنهادی: مهمترین علائم کم آبی بدن

انواع کبد چرب کدام‌اند؟

کبد چرب را به طور کلی به دو دسته تقسیم‌بندی می‌کنند. هر کدام از این دو دسته یک علت متفاوت برای ایجاد دارند و درمان آن‌ها نیز متفاوت است.کبد چرب نوع اول که آن را تحت عنوان کبد چرب الکلی می‌شناسند، همان طور که از نام آن مشخص است به دلیل مصرف بی‌رویه الکل ایجاد می‌شود.در واقع الکل به علت ساختار متفاوت‌اش باعث تجمع چربی‌ها در کبد و ایجاد بیماری کبد چرب می‌شود.

بدیهی است که شیوع این نوع از بیماری کبد چرب در کشور‌هایی که مصرف الکل آزاد است، بیشتر دیده می شود، مانند ایالت متحده آمریکا.نحوه درمان این نوع از بیماری کبد چرب نیز از نام آن مشخص است. افراد مبتلا به بیماری کبد چرب الکلی باید مصرف الکل را محدود کنند و فعالیت بدنی خود را نیز افزایش دهند، دقت داشته باشید که تمام این تغییرات باید تحت نظر پزشک متخصص انجام شود.

نوع دوم از بیماری کبد چرب که شیوع بسیار بیشتری نیز دارد، با نام کبد چرب غیر الکلی شناخته می‌شود.عامل ایجاد این بیماری به طور عمده ژنتیک، چاقی، مصرف بالای قندهای ساده و کربوهیدرات و… تلقی می‌شود و به طو رمیانگین از هر سه بزرگسال یک نفر و از هر ده کودک یک نفر به بیماری کبد چرب غیر الکلی مبتلا است.علت اصلی و دقیق این بیماری هنوز مشخص نشده است، اما در افراد چاق و دیابتی شیوع بسیار بیشتری دارد.

گرید‌های بیماری کبد چرب کدام‌اند؟

این بیماری دارای مراحلی است که آن‌ها را تحت عنوان گرید می‌شناسند. در بیماری کبد چرب چهار گرید یا مرحله کلی وجود دارد که در ادامه آن‌ها را توضیح خواهیم داد:

۱-کبد چرب در گرید ۱ را به طور عمومی تحت عنوان کبد چرب ساده نیز می‌شناسند. در این مرحله از بیماری کبد چرب چربی فقط در کبد تجمع پبدا کرده است. این مرحله تقریباً علائمی ندارد و در صورتی که پیشرفت نکند و در همین مرحله باقی بماند معمولاً بی‌ضرر نیز هست.

۲- کبد چرب در گرید ۲ را به طور عمومی تحت عنوان استئوهپاتیت نیز می‌شناسند. در این مرحله چربی‌های تجمع پیدا کرده در کبد افزایش پیدا می‌کنند و موجب التهاب در کبد می‌شوند. یعنی مجموعه‌ای از تجمع چربی و التهاب را در کبد خواهیم داشت که می‌تواند آسیب‌رسان باشد.

۳- کبد چرب در گرید ۳ را به طور عمومی تحت عنوان فیبروز کبدی می‌شناسند. در این مرحله التهابی که در کبد ایجاد شده است. باعث ایجاد زخم و اسکار در کبد می‌شوند، اما با این حال کبد هنوز فعالیت طبیعی خود را کم و بیش داراست. و با درمانهای تغذیه ای تا حدی برگشت پذیر است.

۴- کبد چرب در گرید ۴ را به طور عمومی سیروز کبدی می نامند. این مرحله درواقع شدیدترین و بدترین نوع بیماری کبد چرب به حساب می‌آید. در سیروز کبدی زخم ایجاد شده در کبد شروع به گسترش می‌کند و به طور جدی کبد را درگیر می‌کند. در این مرحله به احتمال زیاد کبد دچار نارسایی می‌شود که غیرقابل برگشت است و در صورت نارسایی شدید کبدی زندگی به فرد به خطر می‌افتد. به همین دلیل نیز ضروری است تا کبد چرب در گرید‌های ابتدایی و اولیه شناسایی شود و از پیشرفت آن جلوگبری شود.

سیروز کبدی علائم مشخص و آزار دهنده‌ای دارد که شامل موارد زیر هستند:
از دست دادن شدید اشتها و کاهش وزن، ضعف و خستگی، خون دماغ شدن خارش پوست، زرد شدن پوست و چشم، ایجاد شبکه‌هایی از رگ‌های خونی شبیه به تار عنکبوت زیر پوست، درد شکم و تورم شکم، بزرگ شدن پستان در مردان، گیجی، خواب آلودگی و اختلال در گفتار (انسفالوپاتی کبدی).

علائم کبد چرب چیست؟

کبد چرب یک بیماری خاموش به حساب می‌آید. این به این معنی است که این بیماری در بسیاری از موارد به خصوص موارد خفیف علائم خاصی از خود نشان نمی‌دهد، به طوری که ممکن است شما هیچ علائم واضحی نداشته باشید، اما به کبد چرب مبتلا باشید. همچنین بسیاری از علائمی که این بیماری از خود بروز می‌دهد، علائم عمومی هستند که در بسیاری از موارد منجر به تشخیص نمی‌شوند.

یکی از بهترین روش‌ها برای اطمینان از این که به کبد چرب مبتلا نیستید، انجام چک آپ مرتب در بازه‌های زمانی ۶ ماهه  و  سونوگرافی است، اما بررسی علائم نیز در بعضی موارد می‌تواند مفید واقع شود.علائم عمومی این بیماری شامل مواردی مانند: ضعف و خستگی، کاهش وزن، زردی در پوست و قرنیه چشم، تهوع و استفراغ و درد شدید در ناحیه مرکز شکم یا در ربع راست و بالای شکم هستند.

در مواردی که بیماری پیشرفت کند علائم بیشتر و مشخص‌تری بروز می‌کند که شامل:
تورم شکم، بزرگ‌شدن رگ‌های خونی در زیرپوست، بزرگ‌شدن طحال، قرمز شدن کف دست و.. هستند. جالب است بدانید که تحقیقات انجام شده بر روی این بیماری نشان داده است که کبد چرب ارتباط مستقیمی با مشکلات پوستی دارد و در کنار آن  بر چهره افراد تاثیر گذار است و باعث زرد شدن صورت می شود.

علائم این بیماری به طور کلی در زنان و مردان یکسان است، اما یکی از علائمی که به خصوص در مردان مبتلا به کبد چرب دیده می‌شود، بزرگ شدن غیر طبیعی سینه‌ها است. همچنین تحقیقات نشان داده است که احتمال ابتلا به بیماری کبد چرب در زنان یائسه یا زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک بیشتر است.

بیماری کبد چرب چرا به وجود می‌آید؟

موارد زیادی هستند که باعث ایجاد بیماری کبد چرب می‌شوند. همان طور که در بالا اشاره کردیم علت اصلی ایجاد این بیماری هنوز مشخص نیست، اما بسیاری از عوامل تأثیر‌گذار بر روی این بیماری شناخته شده‌اند که کنترل آن‌ها می‌تواند باعث کنترل بیماری کبد چرب شود.

مطلب پیشنهادی: برای رفلاکس معده چی خوبه؟

1-مصرف الکل

اولین و شایع‌ترین علت این بیماری مصرف بی‌رویه الکل است که البته منجر به ایجاد بیماری کبد چرب الکلی می‌شود.
در ایجاد کبد چرب غیر الکلی موارد بسیاری دارای نقش هستند.

2-اضافه وزن و چاقی

کبد چرب در افراد دارای اضافه وزن زیاد و مبتلا به چاقی شیوع خیلی بیشتری دارد. وقتی بدن دچار اضافه وزن می‌شود، شمار بسیار زیادی از سلول‌های چربی ایجاد می‌شوند، در نواحی مختلف بدن تجمع می‌یابند. یکی از این مکان‌ها نیز کبد است.
بنابراین متخصصان به افراد دارای اضافه وزن و چاقی که به کبد چرب مبتلا هستند، رژیم‌های غذایی متفاوت ارائه می‌کنند و در کنار ورزش از آن‌ها می‌خواهند تا وزن خود را پایین بیاورند.نتایج نشان داده است که در بسیاری از این افراد کاهش وزن آهسته موجب بهبود و درمان بیماری کبد چرب شده است.

3- دیابت

شیوع بیماری کبد چرب در افراد مبتلا به دیابت نیز بیشتر از افراد دیگر است. هرچند دلیل این مسأله ناشناخته است اما پزشکان به افراد دیابتی توصیه می‌کنند تا بیماری خود را به طور منظم کنترل کنند و از رژیم‌های غذایی خاص استفاده کنند.

4- سطح بالای چربی خون به ویژه‌تری گلیسیرید

چربی خون بالا ضرر‌های زیادی برای فرد دارد و آسیب‌های زیادی را به بدن وارد می‌کند. یکی از ضرر‌های چربی خون بالا افزایش خطر و ریسک حمله قلبی است. کبد چرب نیز یکی دیگر از معایبی است که در صورت چربی خون بالا به احتمال زیاد فرد را درگیر خواهد کرد.

متخصصان و پزشکان به طور اضطراری به افرادی که چربی خون بالا دارند رسیدگی می‌کنند. این افراد به طور عمده باید رژیم‌های خاص با درصد چربی خیلی پایین را رعایت کنند و فعالیت بدنی مناسب داشته باشند، همچنین در بسیاری از موارد لازم است تا دارو‌های مختلفی را تحت نظر پزشک رعایت کنند.

5- عدم تحرک کافی

یکی از عواملی که در ایجاد کبد چرب نقش دارد بی‌تحرکی است. در دنیای امروز با هرچه بیشتر پیش رفتن زندگی‌ها به سمت دنیای ماشینی و رفتن کار‌ها به پشت میز‌ها و از بین رفتن و کاهش شدید فعالیت روزانه این مورد اهمیت بسیار بیشتری نیز پیدا کرده است. اهمیت ورزش و فعالیت درست بدنی به حدی است که برای تمام افراد در تمام رده‌های سنی و با هر وضعیت جسمانی توصیه می‌شوند.

در افراد با سلامت کامل جسمی و روحی ورزش منظم و مؤثر سبب افزایش سلامت و جلوگیری از ابتلا به بیماری‌ها می‌شود. در افرادی که به بیماری‌های مختلف مبتلا هستند، ورزش و فعالبت بدنی منظم و اصولی سبب بهیود و در بسیاری موارد درمان بیماری می‌شود.

6-ژنتیک

هرچند ژن‌های مربوط به این بیماری هنوز ناشناخته هستند، اما اثبات شده است که ژنتیک در این بیماری نقش دارد و بسیاری از افراد به صورت ژنتیکی و اولیه به این بیماری مبتلا هستند. اثبات شده است تقریباً ۳۰ درصد بیماری‌های کبد چرب دارای ریشه ژنتیکی هستند.

7-رژیم غذایی

یکی از عوامل مؤثر دیگر در ابتلا به بیماری کبد چرب رژیم غذایی افراد است.  یک رژیم غذایی صحیح و اصولی باید شامل مقدار مناسبی از مواد اولیه مغذی مانند کربوهیدرات و چربی، پروتئین و قند باشد که بر اساس سن و وزن و نیاز‌های تغذیه‌ای فرد شخصی‌سازی شده است. متأسفانه در دنیای امروز تعداد خیلی اندکی از مردم بر طبق یک رژیم صحیح و اصولی تغذیه خود را انجام می‌دهند. برای داشتن یک سبک زندگی سالم باید رژیم لاغری مناسبی داشته باشید.

در دنیای امروز مصرف غذا‌های آماده، انواع فست فود‌ها و غذا‌های سرخ کردنی با روغن زیاد و ناسالم، گوشت قرمز، انواع نوشابه‌های پر قند و گاز دار و همین طور انواع شیرینی جات افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است، که متأسفانه این مواد غذایی ضرر‌های زیادی برای بدن دارند و یکی از این ضرر‌ها ابتلا به کبد چرب است.

برای بهبود و درمان بیماری کبد چرب باید این گونه غذا‌ها از رژیم غذایی فرد حذف شوند، مصرف میوه و سبزیجات تازه افزایش پیدا کند و هم چنین گیاهان پر از فیبر مانند حبوبات و غلات کامل نیز در بهبود بیماری کبد چرب توصیه می‌شوند. به طور کلی تعداد زیادی از عوامل تحت تأثیر ریسک فاکتور‌ها وجود دارند، که باعث می‌شوند احتمال ابتلا به بیماری کبد چرب در فرد افزایش پیدا کند.

از مهم‌ترین این موارد می‌توان به سندروم متابولیک، کم کاری تیرویید، کم کاری هیپوفیز، سندروم تخمدان پلی کیستیک، کاهش وزن سریع، برخی از انواع عفونت‌ها مانند هپاتیت C و اچ آی وی HIV، کمبود آلفا ۱ آنتی تریپسین و… اشاره کرد.

کبد چرب در بارداری

بیماری کبد چرب هرچند یک بیماری خاموش است که در درجه‌های اولیه علائم خاصی ندارد و زیاد خطرناک نیز نیست، اما در طی دوران بارداری این مسأله متفاوت است. کبد چرب در بارداری جزء بیماری‌های نادر به حساب می‌آید، اما در صورت وجود بسیار جدی است. در واقع در بدن خانم‌های باردار چربی بیش از یک خانم غیر باردار تولید و سنتز می‌شود وبخشی از این چربی نیز در کبد تجمع پیدا می‌کند.

کبد چرب در بارداری یک وضعیت حساس به حساب می‌آید که در طی آن برای مادر و جنین مخاطراتی پیش می‌آید. ابتلا به این بیماری در طی بارداری می‌تواند منجر به مواردی مانند: فشار خون بارداری، خون‌ریزی پس از زایمان و زایمان زودرس شود که در بسیاری از موارد می‌توانند تهدید‌کننده زندگی برای مادر، جنین یا هر دو به حساب بیایند.

بنابراین بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که قبل از اقدام به بارداری با پزشک متخصص مشورت کنید و آزمایش‌های لازم را انجام دهید، تا مطمئن شوید که به کبد چرب مبتلا نیستید یا در ریسک فاکتور‌های ابتلا به آن قرار ندارید. همچنین ممکن است پزشک متخصص تشخیص دهد که لازم است، چندین ماه قبل از بارداری نیاز به رژیم‌های غذایی خاص یا فعالیت‌های بدنی و مصرف برخی مکمل‌ها دارید

تشخیص کبد چرب چگونه است؟

برای تشخیص این که به بیماری کبد چرب مبتلا هستید یا نه، در ابتدا باید به یک پزشک عمومی یا یک متخصص گوارش و کبد مراجعه کنید.اولین اقدامی که پزشک انجام خواهد داد گرفتن اطلاعاتی از شما تحت عنوان یک شرح حال خواهد بود. سن، بیماری‌های زمینه‌ای که به آن مبتلا هستید، سابقه خانوادگی و وجود این بیماری در نزدیکانتان، مصرف الکل، نوع تغذیه و میزان فعالیت بدنی و احساس خستگی و ضعف مداوم از مواردی خواهد بود که احتمالاً پزشکتان از شما درباره آن‌ها خواهد پرسید.

قدم بعدی ممکن است معاینه فیزیکی و بدنی باشد. پزشک ممکن است ربع چهارم فوقانی شکم شما را به منظور بررسی التهاب و بزرگ شدن کبد بررسی کند. البته در بسیاری از موارد ممکن است کبد ملتهب باشد اما افزایش سایز نداده باشد، در این گونه موارد بررسی و معاینه فیزیکی کمک زیادی نخواهد کرد.قدم نهایی که به احتمال زیاد پزشک برای شما انجام خواهد داد درخواست آزمایش است.برای بررسی عملکرد کبد و تشخیص بیماری‌های کبدی مانند کبد چرب آزمایش‌های زیادی وجود دارند. یکی از معروف‌ترین آزمایش‌هایی که در بررسی کبد چرب از آن‌ها استفاده می‌شود بررسی آنزیم‌های کبدی هستند.

این آنزیم‌ها در زمان التهاب و وجود مشکل در کبد افزایش پیدا می‌کنند و مقدار آن‌ها در خون زیاد می‌شود و با سنجش آن‌ها می‌توان به وجود مشکلی در کبد پی برد. اگر پاسخ این آزمایش‌های اولیه مثبت باشد و به عبارتی مقدار این آنزیم‌ها در خون شما افزایش پیدا کرده باشد به احتمال زیاد پزشک به سراغ تست‌های تخصصی‌تر خواهد رفت.از تست‌های تخصصی که می‌توان برای تشخیص کبد چرب استفاده کرد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱-تست کبد چرب: نمونه‌ای که این تست بر روی آن انجام می‌شود نمونه خون است و در طی این آزمایش مقدار آنزیم‌ها و پروتئین های کبدی سنجیده می‌شود. این آنزیم ها شامل SGOT، AST  و ALT مورد بررسی قرار می گیرند. اگر در طی این آزمایش نتیجه مشکوکی برای پزشک حاصل شود، به احتمال زیاد پزشک به سراغ درخواست تست‌های تصویر‌برداری می‌رود.

۲-آزمایش چربی خون

۳- آزمایش CBC

۴-آزمایش قند خون ناشتا

۵- بررسی انواع هموگلوبین در طی ۶ ماه گذشته

در بعضی موارد ممکن است پزشک شما احساس کند، به تصویر‌برداری‌های مختلف نیاز است در این موارد ممکن است انواعی از تصویر‌برداری مانند: سونوگرافی‌های کبدی، سی تی اسکن، ‌ام ار‌ای و فیبرو اسکن را درخواست دهد.
یکی دیگر از مواردی که ممکن است در بعضی موارد برای تشخیص استفاده شود نمونه‌برداری از کبد است. این روش یک روش تهاجمی به حساب می‌آید و به همین دلیل خیلی کم و تنها در موارد اضطراری از آن استفاده می‌شود.

در این روش با استفاده از یک سوزن به درون بافت کبد نفوذ می‌کنند و یک تکه از بافت کبد را بر می‌دارند. نمونه تهیه شده از بافت‌برداری این مرحله در زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود.این روش یکی از بهترین روش‌ها برای تشخیص دقیق این مسأله است، که بیماری کبد چرب دقیقاً در کدام گرید و چه مرحله‌ای قرار دارد.

مطلب پیشنهادی: رژیم کارنیور یا گوشت خواری چیست؟

عوارض کبد چرب چیست؟

یکی از مهم‌ترین عوارضی که بیماری کبد چرب دارد، این است که در صورت عدم درمان به سمت گرید‌های بالاتر پیشرفت کرده و در نهایت موجب ایجاد فیبروز و سیروز کبدی می‌شود. سیروز و فیبروز در نهایت کبد را از کار میاندازند, باعث نیاز به پیوند کبد و موجب ایجاد اختلال در فرآیند‌های طبیعی بدن می‌شوند.

از عوارض جدی دیگری که این بیماری می‌تواند به دنبال داشته باشد واریس مری و سرطان کبد است.هم چنین کبد چرب روی رشد مو‌ها اثر مخرب دارد و می‌تواند موجب ریزش مو‌ها شود. اگر فردی که به سیروز مبتلا است تحت درمان مداوم و مؤثر قرار نگیرد دچار عوارض کشنده‌ای می‌شود که در ادامه برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم:

۱-تجمع مایع در شکم

۲-تورم و التهاب در ورید‌های مری که در صورت پارگی باعث خون‌ریزی گوارشی می‌شوند.

۳-گیجی و خواب آلودگی شدید که از انجام فعالیت‌های روتین و روزمره فرد جلوگیری می‌کند.

۴-نارسایی و سرطان کبد که در نهایت می‌تواند موجب مرگ فرد شود.

درمان کبد چرب

به طور کلی دارویی برای درمان قطعی این بیماری هنوز ساخته نشده است، اما برای درمان این بیماری موارد زیادی وجود دارند که باید کنترل شوند.

۱-کاهش وزن: حتی یک کاهش وزن اندک می‌تواند منجر به بهبود زیادی در عوارض این بیماری شود.

۲- اگر عواملی مانند چربی خون بالا، کلسترول یا‌ تری گلسیرید بالا در شما وجود داشته باشد، برای کنترل این موارد پزشک ممکن است از دارو‌های متفاوتی استفاده کند. طبیعتا با کنترل این موارد بیماری کبد چرب نیز بهبود می‌یابد.

۳- پیوند کبد: اگر بیماری کبد چرب در فرد تا حدی پیش برود که فرد دچار نارسایی کبدی شود، فرد احتیاج به پیوند کبد پیدا می‌کند.به یاد داشته باشید که مهم‌ترین و بهترین راه برای درمان و حتی پیشگیری از بیماری کبد چرب ورزش و تغذیه سالم است و پزشک نیز عمده تمرکز خود را بر این مسأله قرار می‌دهد.اگر می‌خواهید از ابتلا به بیماری کبد چرب خود را حفظ کنید، کافی است موارد زیر را رعایت کنید:

۱-از مصرف الکل اجتناب کنید.

۲- یک برنامه تغذیه سالم را برای خود تهیه کنید، برای این کار می‌توانید به سراغ متخصصین تغذیه نیز بروید. شما به یک رژیم غذایی نیاز دارید که انواع مواد مغذی را با توجه به جنسیت، سن و فعالیت روزانه و نیاز‌های پایه‌ای بدنتان برای شما تأمین کند.

۳- ورزش کنید: نیاز به فعالیت بدنی از هر جنبه‌ای که در نظر بگیرید یک اصلی ضروری برای شما به حساب می‌آید. به یاد داشته باشید اهمیتی ندارد که در خانه ورزش می‌کنید، پیاده روی می‌کنید یا به باشگاه‌های ورزشی می‌روید.

آن چه اهمیت دارد این است که شما به یک فعالیت بدنی پایه در روز احتیاج دارید تا بدنی سالم و پر نشاط داشته باشید.