دوپامین چیست؟ نقش و روش های افزایش هورمون لذت
آیا تا به حال احساس خوشحالی یا انگیزه ناگهانی برای انجام کاری کرده‌اید؟ اگر بله، احتمالاً دوپامین، این ماده شیمیایی قدرتمند در مغز، پشت این احساسات بوده است. دوپامین به عنوان “هورمون لذت” شناخته می‌شود و نقش مهمی در ایجاد احساس شادی، پاداش و انگیزه در زندگی ما دارد. هورمون دوپامین یک هورمون و انتقال‌دهنده عصبی یا نوروترانسمیتر است که نقش بسیار مهمی نیز در بدن انسان دارد. در واقع انتقال‌دهنده‌های عصبی به عنوان یک پیام‌رسان بین سلول‌های عصبی عمل می‌کنند. نقش این ماده شیمیایی هم تنظیم برخی از عملکردهای بدن همچون احساس لذت و پاداش است. به همین خاطر کمبود آن در بدن، مشکلات متعددی را به وجود می‌آورد. اما این تنها بخشی از ماجراست! دوپامین نه فقط برای ایجاد احساس خوب، بلکه برای انجام کارهای پیچیده مانند تمرکز، حافظه و حتی تصمیم‌گیری نیز حیاتی است. اگر به نقش دوپامین در بدن و اثرات کمبود آن علاقه‌مند هستید، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
دوپامین و نقش آن در بدن
هورمون دوپامین را به عنوان هورمون شادی می‌شناسند؛ زیرا نقش مهمی در به وجود آوردن احساس لذت و سیستم انگیزه در انسان دارد. زمانی که یک فعالیت لذت‌بخش را انجام می‌دهیم، مغز به ترشح دوپامین ترشح می‌پردازد. این ترشح دوپامین سبب می‌شود بار دیگر آن فعالیت را تکرار کنیم. از این عامل می‌توان در به وجود آوردن عادات مثبت استفاده کرد. از طرفی با دستیابی به نتیجه رضایت‌بخش از یک فعالیت، مغز باز هم این هورمون را ترشح می‌کند. همین امر خود می‌تواند مسبب ایجاد انگیزه برای دستیابی به اهداف باشد. دوپامین برای ارسال و دریافت پیام های مختلف در این گیرنده‌ها متوقف می‌شود. این پیام‌ها سیگنال‌هایی هستند که بر حرکت، هماهنگی، لذت و شناخت یا تفکر تأثیر می‌گذارند. با ترشح دوپامین احساس رضایت هم افزایش پیدا می‌کند. با دستیابی به پاداش، احساس رضایت در ما پدیدار می‌شود که مسبب آن دوپامین است. از این خاصیت دوپامین می‌توان برای فرایند یادگیری هم استفاده کرد. این ماده شیمیایی در کنترل حرکات ارادی و هماهنگی عضلات هم نقش دارد. اگر فردی به پارکینسون دچار باشد، سطح دوپامین مغز او کاهش یافته است. حتی می‌توان این هورمون را در تنظیم خلق‌وخو، حافظه، توجه و تمرکز هم موثر دانست؛ همچنین دوپامین در کنترل ترشح برخی هورمون‌ها، مانند پرولاکتین، نقش دارد. پرولاکتین خود عامل بسیار موثری در تولید شیر توسط غدد پستانی زنان است و به تقویت سیستم ایمنی هم کمک می‌کند. دوپامین همچنین سبب افزایش میزان متابولیسم بدن می‌گردد.
همچنین این ماده، بر بسیاری از بخش‌های رفتار و عملکردهای فیزیکی شما تأثیر می‌گذارد، مانند:
- یادگیری
- انگیزه
- عملکرد کلیه
- شیردهی
- خواب
- حافظه و تمرکز
- پاسخ استرس
- خلق و خوی
- توجه
- هضم و جریان خون
- پردازش درد
- ضربان قلب
- عملکرد عروق خونی
- کنترل حالت تهوع و استفراغ
- حرکت
مطلب پیشنهادی: رژیم کارنیور چیست؟
علائم دوپامین بالا
- اگر سطح دوپامین بالایی دارید، ممکن است با علائم زیر مواجه شوید.
- سرخوشی و یا هیجان و شادی شدید
- سطوح بالای انرژی
- افزایش میل جنسی
جنبه منفی دوپامین زیاد
- مشکل در خواب
- رفتار پرخاشگرانه
- در کنترل اعمال خود مشکل دارید
مطلب پیشنهادی: رژیم گیاهخواری چیست؟
مغز چگونه دوپامین را تولید و ترشح می‌کند؟
دوپامین، این هورمون و انتقال‌دهنده عصبی مهم، در یک فرایند چندمرحله‌ای در نورون‌ها یا همان سلول‌های عصبی تولید می‌شود. سلول‌های عصبی خاصی در مناطقی از مغز مانند ناحیه تگمنتوم شکمی (VTA) و ماده سیاه، مسئول تولید هورمون دوپامین هستند. در مرحله ابتدایی تولید دوپامین، فنیل‌آلانین به تیروزین تبدیل می‌شود. تیروزین به کمک آنزیمی به نام تیروزین هیدروکسیلاز به لوودوپا تبدیل می‌شود. لوودوپا همان پیش‌ساز مستقیم دوپامین است. در نهایت هم آنزیم دوپا، دکربوکسیلاز لوودوپا را به دوپامین تبدیل می‌کند. پس از تولید، دوپامین در وزیکول‌های سیناپسی (کیسه‌های کوچک) درون نورون ذخیره می‌شود. هنگامی که یک سیگنال عصبی به نورون می‌رسد، این وزیکول‌ها به سمت غشای سلولی حرکت کرده و محتویات خود، یعنی همان دوپامین را به سمت فضای سیناپسی آزاد می‌کنند. این فضای سیناپسی، شکاف باریکی بین دو نورون است. دوپامین آزاد شده به دو صورت از فضای سیناپسی حذف می‌شود؛ اولین صورت، بازجذب است. بیشتر دوپامین آزاد شده توسط نورون پس‌سیناپسی یا نورون پیش‌سیناپسی مجدد جذب می‌شود. در این فرایند پروتئین‌های خاصی به نام انتقال‌دهنده‌های دوپامین هم موثر هستند.
روش دوم، تجزیه است. بخشی از دوپامین توسط آنزیم‌های مونوآمین اکسیداز (MAO) و کاتکول – او – متیل ترانسفراز (COMT) تجزیه می‌شود. برخی از عوامل هستند که می‌توانند سطح تولید و ترشح هورمون دوپامین را تغییر دهند، که ژنتیک یکی از آن‌ها است. ژن‌ها نقش مهمی در تعیین میزان تولید و حساسیت گیرنده‌های دوپامین دارند. تغذیه نیز عامل مهمی در میزان تولید و ترشح دوپامین است. اثر آن به این صورت است که تغذیه نامناسب سطح دوپامین را بسیار پایین می‌آورد و در مقابل یک رژیم غذایی سالم، میزان تولید و ترشح دوپامین را افزایش پیدا می‌دهد. برخی مواد غذایی هم مانند تیروزین، آهن و ویتامین ب می‌توانند به طور غیرمستقیم در تولید دوپامین موثر باشند.
ورزش و خواب کافی هم تولید دوپامین را افزایش می‌دهند. در مقابل استرس و مصرف الکل در ترشح دوپامین اختلال ایجاد می‌کنند. هرچند که تصور برخی این است که الکل و مواد مخدر دوپامین را افزایش می‌دهند؛ اما مصرف آن‌ها در طولانی مدت سیستم پاداش مغز را با اختلال روبهرو می‌کند.
مطلب پیشنهادی: اثر یویو چیست؟
هورمون دوپامین و اختلالات عصبی
هورمون دوپامین نقش حیاتی در تنظیم خلق‌وخو، حرکت، انگیزه و پاداش در مغز ایفا می‌کند. اختلال در عملکرد سیستم دوپامین می‌تواند منجر به طیف وسیعی از اختلالات عصبی و روانی شود. بسیاری از اختلالات هم مانع ترشح دوپامین در مغز هستند. در ادامه رابطه دوپامین و برخی از اختلالات روانی را توضیح می‌دهیم:
دوپامین و افسردگی
اختلال در سیستم دوپامین، از جمله کاهش سطح آن، با بروز افسردگی ارتباط مستقیمی دارد. دوپامین به ما کمک می‌کند تا از فعالیت‌ها لذت ببریم و انگیزه داشته باشیم. کاهش سطح دوپامین باعث می‌شود افراد مبتلا به افسردگی، علاقه خود را به فعالیت‌های لذت‌بخش از دست بدهند و احساس بی‌حالی و بی‌انگیزگی کنند. سیستم پاداش مغز هم توسط دوپامین تنظیم می‌شود. این سیستم به ما کمک می‌کند تا رفتارهایی را تکرار کنیم که برای بقای ما مفید هستند. اختلال در سیستم پاداش باعث می‌شود افراد افسرده نتوانند از فعالیت‌های روزمره در زندگی خود لذت ببرند و انگیزه‌ای هم برای انجام آن‌ها نداشته باشند. زمانی که یک فرد به افسردگی مبتلا است، تغییراتی در ساختار و عملکرد مناطقی از مغز او که در تولید و استفاده از هورمون دوپامین نقش دارند، رخ می‌دهد. به همین دلیل هم با ابتلا به افسردگی، ترشح دوپامین تحت تاثیر قرار می‌گیرد. با ابتلا به افسردگی، احساس خستگی مفرط و عدم انرژی برای انجام فعالیت‌های روزمره به سراغ انسان می‌آید. علاقه به فعالیت‌هایی که قبلا لذت‌بخش بودند را از دست می‌دهد، توانایی تمرکز و توجه او کاهش پیدا می‌کند و در به خواب رفتن یا بیدار شدن زودهنگام با مشکلاتی مواجه می‌شود. علاوه بر این‌ها، ممکن است با کاهش یا افزایش اشتها، احساس گناه و بی‌ارزشی نسبت به خود و دیگران و حتی افکار خودکشی روبهرو شود. این علائم افسردگی همگی با کاهش دوپامین رابطه مستقیمی دارند.
برای بهبود این شرایط می‌توان با تجویز پزشک متخصص از دارودرمانی، روان‌درمانی و تغییر سبک زندگی کمک گرفت. داروهای ضدافسردگی مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) و مهارکننده‌های بازجذب دوپامین – نورآدرنالین (NDRIs) به افزایش سطح دوپامین و بهبود علائم افسردگی کمک می‌کنند. روان‌درمانی‌هایی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT) به افراد کمک می‌کنند تا افکار منفی خود را تغییر داده و مهارت‌های مقابله با مشکلات را بیاموزند. در نهایت هم فعالیت بدنی منظم، تغذیه سالم، خواب کافی و کاهش استرس می‌توانند در بهبود خلق‌وخو و افزایش سطح دوپامین موثر باشند.
این اطلاعات هم به جهت افزایش آگاهی عمومی ارائه شده‌اند و به هیچ عنوان جایگزین مشاوره پزشکی نیستند. بهتر است برای تشخیص و درمان افسردگی، به پزشک یا روانپزشک مراجعه کنید.
دوپامین و روان گسیختگی
این اختلال روانپزشکی شدید اما قابل درمان، باعث توهم و هذیان می شود. علائم دیگر شامل افکار نامنظم و حرکات غیرعادی بدن است. عدم تعادل دوپامین در مسیرهای مختلف در مغز باعث ایجاد این علائم می شود.
دوپامین و پارکینسون
اختلال پارکینسون یکی از شایع‌ترین اختلالات نورودژنراتیو است که به طور معمول بر سیستم حرکتی بدن انسان تاثیر می‌گذارد. علائم این بیماری شامل لرزش، سفتی عضلات، کندی حرکت و عدم تعادل است. هورمون دوپامین هم نقش کلیدی در کنترل حرکات ارادی و هماهنگی عضلات ایفا می‌کند.
در بیماری پارکینسون، سلول‌های عصبی که در تولید دوپامین نقش دارند، به ویژه در ناحیه‌ای از مغز به نام ماده سیاه، به تدریج تخریب می‌شوند. کاهش تعداد این سلول‌ها منجر به کاهش قابل توجه سطح دوپامین در مغز می‌شود. کاهش دوپامین هم اختلال در انتقال سیگنال‌های عصبی بین مغز و عضلات را به وجود می‌آورد و در نتیجه آن علائم حرکتی بیماری پارکینسون بروز می‌کنند. هدف اصلی که از درمان پارکینسون دنبال می‌شود، جبران کمبود دوپامین در مغز است. به همین دلیل رایج‌ترین درمان دارویی برای پارکینسون، مصرف داروهایی حاوی لوودوپا هستند. همان‌طور که گفتیم، لوودوپا پیش‌ساز دوپامین است و پس از ورود به مغز به دوپامین تبدیل می‌شود. آگونیست‌های دوپامین نیز داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین متصل شده و اثر مشابه دوپامین دارند. مهارکننده COMT هم دارویی است که آنزیم تجزیه‌کننده دوپامین را مهار می‌کند. این دو دارو نیز برای درمان پارکینسون کاربرد دارند.
دوپامین و بیش‌فعالی
اختلال بیش‌فعالی همراه با کم‌توجهی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات نورو‌دولوپی در کودکان و بزرگسالان است. این اختلال با علائمی مانند بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری مشخص می‌شود. دوپامین هم نقش کلیدی در تنظیم توجه، تمرکز، انگیزه و پاداش دارد. اختلال در سیستم دوپامین در مغز افراد مبتلا به ADHD نقش مهمی دارد. در واقع این‌طور می‌توان گفت که افراد مبتلا به ADHD با کمبود هورمون دوپامین یا اختلال در عملکرد گیرنده‌های دوپامین مواجه هستند. این اختلال می‌تواند منجر به علائمی همچون بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تصمیم‌گیری‌های عجولانه شود. این اختلال به صورت ژنتیکی هم اتفاق می افتد. افرادی که مبتلا به ADHD هستند به دلیل کمبود دوپامین، نمی‌توانند توجه خود را به یک موضوع خاص متمرکز کنند و به راحتی حواسشان پرت می‌شود؛ همچنین نتیجه تلاش مغز برای ترشح دوپامین را می‌توان عدم توانایی آرام نشستن دانست. داروی ADHD متیل فنیدات (ریتالین) با افزایش دوپامین عمل می کند.
مطلب پیشنهادی: ورزش پیلاتس چیست و چه فوایدی دارد؟
به صورت طبیعی دوپامین را افزایش دهید!
کاهش میزان هورمون دوپامین در بدن، منجر به ابتلا به بیماری‌های مختلف جسمی و روانی بسیاری می‌شود. به همین دلیل است که باید با به کارگیری روش‌های مختلف، از کاهش ترشح دوپامین در بدن جلوگیری کرد. در ادامه روش‌های طبیعی افزایش دوپامین در بدن را نام برده‌ایم:
- مصرف غذاهای غنی از تیروزین؛ تیروزین یک اسیدآمینه پیش‌ساز دوپامین است. غذاهایی مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ، آجیل، دانه‌ها، لبنیات و حبوبات حاوی تیروزین هستند.
- مصرف پروبیوتیک‌ها که منجر به افزایش سطح دوپامین می‌شوند.
- انجام ورزش‌های هوازی مانند دویدن، شنا و دوچرخه‌سواری که باعث آزاد شدن دوپامین در مغز می‌شوند.
- انجام ورزش‌های قدرتی
- خواب باکیفیت و به اندازه
- مدیتیشن و یوگا که منجر به کاهش استرس و افزایش دوپامین می‌شود.
- قرار گرفتن در معرض نور خورشید که منجر به تولید ویتامین D می‌شود. ویتامین D در تنظیم خلق‌وخو و افزایش سطح دوپامین موثر است.
- یادگیری مهارت‌های جدید و انجام کارهای چالش‌برانگیز
- استفاده از روغن‌های اساسی مانند اسطوخودوس و رزماری می‌تواند به آرامش و در نتیجه افزایش سطح دوپامین کمک کند.
- طب سوزنی که در تنظیم سطح هورمون‌ها در بدن موثر است.
- استفاده از مکمل هایی که حاوی سطح دوپامین را افزایش می‌دهند مانند (تیروزین، ال- تیانین، ویتامین های D، B5 و B6، اسیدهای چرب ضروری امگا 3 و منیزیم)
این روش‌ها برای افزایش سطح دوپامین به طور کلی بی‌خطر هستند، اما قبل از انجام هرگونه تغییر اساسی در سبک زندگی، بهتر است با پزشک متخصص مشورت کنید.
چه زمانی دوپامین کاهش پیدا می‌کند؟
کاهش سطح هورمون دوپامین می‌تواند منجر به طیف وسیعی از مشکلات سلامتی، از جمله افسردگی و بیماری پارکینسون شود. به همین دلیل همواره باید از عواملی که منجر به کاهش دوپامین می‌شوند، دوری کرد. از جمله این عوامل عبارت‌اند از:
- بیماری‌هایی مانند پارکینسون، افسردگی، اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی می‌توانند با کاهش سطح دوپامین مرتبط باشند.
- برخی افراد به دلیل عوامل ژنتیکی مستعد کمبود دوپامین هستند.
- با افزایش سن، سطح دوپامین هم ممکن است کاهش پیدا کند.
- آسیب‌های مغزی و ضربه‌های شدید به سر ممکن است به سلول‌های تولیدکننده دوپامین آسیب برسانند.
- التهاب مزمن در بدن نیز به سلول‌های عصبی تولیدکننده دوپامین آسیب می‌رساند.
- رژیم غذایی کم پروتئین، کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی، مانند آهن و ویتامین B6، در کاهش تولید دوپامین موثر است.
- کمبود خواب مزمن بر سطح دوپامین تأثیر منفی می‌گذارد.
- استرس طولانی مدت به سیستم عصبی مرکزی آسیب می‌رساند و تولید هورمون دوپامین را کاهش می‌دهد.
- مصرف طولانی‌مدت مواد مخدر، کوکائین و الکل به سیستم پاداش مغز آسیب رسانده و باعث کاهش طبیعی تولید دوپامین می‌شود.
- عدم فعالیت بدنی کافی هم در کاهش سطح دوپامین موثر است.
- برخی داروها، مانند برخی داروهای ضد روان‌پریشی، باعث کاهش سطح دوپامین می‌شوند.
- قرار گرفتن در معرض سموم محیطی به سلول‌های عصبی آسیب رسانده و تولید دوپامین را کاهش می‌دهد.
تشخیص این موارد و کمبود دوپامین نیز باید توسط پزشک انجام شود.
مطلب پیشنهادی: سرفه خشک نشانه چیست؟
جمع‌بندی
هورمون دوپامین نقش بسیار موثری در بدن ایفا می‌کند. به صورتی که کاهش آن فرد را با مواردی مانند خستگی مفرط، انواع بیماری‌ها جسمی و روانی، بی‌خوابی، کاهش میل جنسی و غیره روبهرو می‌کند. به همین دلیل بایداز عواملی که منجر به کاهش تولید و ترشح دوپامین می‌شوند، دوری کرد.
دیدگاه شما